دوم یا راه حل مشکل کم آبی; ماجرای سد چم شیر چیست؟

رودخانه زهرا با مساحت آبریز 17150 کیلومتر مربع و طول 490 کیلومتر یکی از بزرگترین رودخانه های ایران است که از ارتفاعات جنوبی رشته کوه زاگرس سرچشمه می گیرد و در نهایت به خلیج فارس می ریزد. موقعیت منحصر به فرد این رودخانه در تنگه چم شیر از نظر توپوگرافی، هیدرولوژی و زمین شناسی این مکان را به یکی از گزینه های مناسب برای ساخت سد مخزنی از نظر مجریان پروژه تبدیل کرده است.

به گفته معاون اجرایی پروژه سد و نیروگاه چم شیر، عملیات اجرایی سد چم شیر هم اکنون با پیشرفت 93 درصدی در حال انجام است و طبق برنامه زمان بندی قرار بود آبگیری این سد در دی ماه سال جاری انجام شود. البته اخیرا سازمان محیط زیست اعلام کرده است که به دلیل احتمال وجود گنبدهای نمکی مخفی، می خواهد آبگیری سد را به زمان نمونه برداری از محل مخزن موکول کند.

با بهره برداری از چم شیر، آب مورد نیاز 140 هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان های کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و بوشهر تامین می شود. ایجاد زیرساخت مناسب برای تولید صنعت آبزیان و صنایع وابسته، ایجاد بستر مناسب برای توسعه گردشگری در منطقه، کنترل سیلاب و استفاده بهینه از آب، جلوگیری از سیل از دیگر اهداف مهم سد است. آسیب، ایجاد اشتغال، کنترل شوری رودخانه زهرا و احیای زمین. به پایین دست اشاره کرد.

مشکل سد چم شیر چیست؟

به گفته حسین آخانی، استاد گیاه شناسی دانشگاه تهران و فعال محیط زیست، رودخانه زهره با رسانایی الکتریکی بیش از 4000 میکروزیمن بر سانتی متر که در فصول خشک سال به بیش از 15000 می رسد، اساساً رودخانه ای شور با آب نامطلوب است. کیفیت وجود لایه های گسترده نمک و سرازیر شدن چشمه های نمکی در سراسر بستر رودخانه، آب زهرا را چنان شور می کند که بر اساس استانداردهای جهانی نه برای شرب و نه برای کشاورزی مناسب است. در نتیجه ساختن سد بر روی چنین رودخانه ای به معنای تجمع نمکی است که به طور طبیعی شسته شده و به دریا می ریزد.

اکنون حجم عظیمی از آب زهره از قبل شور در مکانی که تقریباً دو سوم آن در سازند گچساران قرار دارد، جمع می‌شود. سازند گچساران دنباله ای رسوبی است که قسمت هایی از آن از لایه هایی از نمک و گچ و مارن های نمکی تشکیل شده است. به گفته محمدحسن صالحی نیا، کارشناس فنی سد چم شیر، وجود سازند گچساران به معنای لایه های نمکی یا گنبدهای نمکی نیست. زیرا این لایه ها در سطح یا اعماق کمتر از 400 وجود ندارند و بنابراین مشکل حل شدن نمک در آب مخزن به وجود نمی آید.

اما بر اساس گزارش ارائه شده به کمیسیون اصل 90 شورای اسلامی، ادعای عمق لایه های نمکی رد شده است. محققان زمین‌شناسی وجود لایه‌هایی از سنگ نمک را در فاصله 1700 متری رودخانه زهرا در حاشیه رودخانه بابا منیر که یکی از سرشاخه‌ها و نمک‌های رودخانه زهرا است، مستند کرده‌اند. نویسندگان در گزارش خود آثار نمک را هم در بستر رودخانه زهرا و هم در دامنه های فرعی نشان داده اند. راه اندازی فضای تیز همچنین اخیراً سه منطقه در مخزن سد شناسایی شده است که پتانسیل داشتن لایه سطحی سنگ نمک را دارند. فیلم زیر مدلسازی سه بعدی تیز آبگیر سد چم شیر را نشان می دهد.

حتی اگر از لایه‌های نمک سطحی چشم‌پوشی کنیم، به گفته مهدی ترابی کاوه، استاد زمین‌شناسی، اشکال کارستی یا فرورفتگی‌های ناشی از انحلال سازند که به خوبی در سازند گچساران پخش شده‌اند، توانایی سد چم شیر را به چالش می‌کشد. مخزنی برای ذخیره آب آیا ترابی و همکارانش انتظار دارند که پتانسیل کارستی شدن در منطقه به دنبال آبگیری سد افزایش یابد؟ اتفاقی که ممکن است منجر به خطراتی مانند نشت آب از مخزن و فرونشست در محل ساخت سد شود.

محمد درویش، فعال محیط زیست می گوید: سازند گچساران به ویژه در منطقه فرونشست دزفول به شدت آسیب پذیر است و احتمال تبدیل شدن مخزن سد به مخزن فاضلاب بسیار زیاد است. درویش معتقد است در صورت زهکشی سد و تشکیل دریاچه آب شور در پشت آن، چشمه های نمکی پایین دست سد فعال شده و در نتیجه زمین های کشاورزی از بهبهان تا هندیجان در شرق خوزستان از بین می رود. زمانی که آب زهره به دشت های جنوب شرقی خوزستان نرسد وضعیت بدتر می شود و شاهد بحرانی شدن کانون ریزگرده ها در اطراف این منطقه خواهیم بود.

دکتر آخانی می گوید نزدیکی سد چم شیر به قطعات 4 و 5 سازند گچساران، مخزن سد را با ورود چند میلیارد تن نمک تهدید می کند. در حالی که علت فاجعه سد گتوند تنها 120 میلیون تن نمک ناشی از گنبد نمکی بوده است. در این شرایط بهره برداری از سد چم شیر می تواند به فاجعه ای بسیار بزرگتر از گتوند منجر شود.

مشکل سد چم شیر تنها به آب شور محدود نمی شود. به گفته دکتر آخانی، مخزن سد بر روی یکی از بزرگترین مخازن نفتی ایران با حدود 50 میلیون بشکه نفت قرار دارد. در حال حاضر 11 حلقه چاه نفت در منطقه وجود دارد و وزارت نفت مجبور می شود با تخلیه سد این چاه ها را از مدار خارج کند. صرف نظر از خسارات ناشی از تعطیلی چاه های نفت، حتی در صورت بسته شدن کامل چاه ها، باز هم احتمال نشت مواد شیمیایی نفت به داخل آب مخزن و ایجاد فاجعه زیست محیطی وجود دارد.

از بین رفتن پوشش گیاهی ارزشمند بومی یکی دیگر از دغدغه های فعالان محیط زیست است. جنگلی انبوه به وسعت 500 هزار هکتار از درختان بید، صنوبر و بید در محوطه مخزن سد وجود دارد که زیستگاه گونه های حیات وحش مانند گرگ، روباه، خرگوش و آهو است. آبگیری سد همه این پوشش گیاهی را از بین می برد. طبق مشاهدات دکتر آخانی مجریان طرح از هم اکنون اقدام به تخریب گسترده پوشش گیاهی در محل مخزن سد کرده اند.

زهکشی سد چم شیر باعث نگرانی فعالان میراث فرهنگی و باستان شناسان شده است. اگرچه وزارت نیرو وجود آثار باستانی در محل مخزن سد را تکذیب می کند، اما گزارش ها حاکی از شناسایی بیش از 140 اثر باستانی و محوطه در محدوده سد چم شیر است.

به گزارش ایسنا، قدیمی ترین شواهد به دست آمده از مخزن سد چم شیر شهرستان گچساران مربوط به دوره پارینه سنگی در حدود 16 تا 10 هزار سال پیش است. سپس، با یک وقفه طولانی، شواهد کمی از یک سکونتگاه اواخر نوسنگی یافت شد که قدمت آن به شش هزار سال پیش می‌رسد. با آب سد تمام این محوطه های باستانی برای همیشه زیر آب خواهند رفت.

تاکنون پژوهشگران در بخشی از محوطه ها کاوش های نجاتی انجام داده اند. در هفته های گذشته پژوهشگاه میراث فرهنگی گروه هایی را برای بررسی مناطق پشت سد اعزام کرد. با این حال، زمان محدودی که برای کاوش ها در نظر گرفته شده است، انتقاد باستان شناسان را برانگیخته است.

پای چین در میان آنهاست

به گزارش روزنامه آرمان، فشار چینی ها به عنوان سرمایه گذار اصلی سد چم شیر دلیل اصرار دولت بر تخلیه هرچه سریعتر این سد است. میشم فاضلی، مدیر مطالعات سد چم شیر تلویحا این ادعا را تایید می کند و می گوید در پروژه چم شیر حدود 30 میلیارد دلار پول ایران در چین بلوکه شده بود که دولت چین آن را به ایران باز نمی گرداند. در نهایت برای احیای این پول قرار شد چین از این پول وام با سود 18 درصد به ایران بدهد. سپس به شرط اینکه چین جزو پروژه چم شیر باشد، بخشی از این پول صرف ساخت سد شد.

به گفته محمد درویش، نکته حائز اهمیت در مورد مشارکت چینی ها در چم شیر این است که اولین قسط وام دریافتی از آنها باید در دی ماه پرداخت شود و این موضوع احتمالاً مانع برداشت هرچه سریعتر آب توسط دولت شده است. این فعال محیط زیست می افزاید: بر اساس قرارداد ایران و چین، این کشور هیچ تعهدی در خصوص توانایی سد در تحقق اهداف خود از جمله تامین آب شرب و کشاورزی ندارد.

درویش خواستار آن است که زهکشی چم شیر حداقل یک سال به تعویق بیفتد تا پژوهشگران رشته های مختلف بتوانند مطالعات جامع تری انجام دهند. اگرچه برداشت آب فعلا به تعویق افتاده است، اما اگر خبر فشار چین صحت داشته باشد، این احتمال وجود دارد که نگرانی های زیست محیطی بار دیگر قربانی اراده سیاسی شود.